Powstanie w białostockim getcie wybuchło 16 sierpnia 1943 roku. Trwało 5 dni i było ostatnim, heroicznym aktem w kilkusetletniej historii życia Żydów w Białymstoku. Ci którzy przeżyli holocaust (max. 600 osób z 50 tysięcy) w swej większości nie zdecydowali się na życie w Polsce. Ostatni białostoccy Żydzi (ok. 120 osób) opuścili miasto w początkach lat 70. XX wieku na fali gomułkowskiej nagonki. Przez kolejne dekady trwało systemowe zacieranie śladów po obecności tej społeczności w Białymstoku. Zniknęły resztki kopuły wielkiej synagogi, ostatecznie zasypano cmentarz rabinacki w ścisłym centrum a także, co bodaj najbardziej haniebne – zlikwidowano cmentarz gettowy z ogrodzeniem, ohelem i tysiącami grobów. Ostatnie synagogi przekształcono w budynki użyteczności publicznej. Niczym wyrzut sumienia ostała się nazwa ulicy Icchoka Malmeda i kilka tablic z lat 50. XX wieku. Cisza w temacie ogromnego wkładu Żydów w budowę i rozwój miasta trwała do początków XXI wieku. Owszem w 1995 roku pojawił się w przestrzeni miasta pomnik wielkiej synagogi, jednak jako pilna studentka historii na Uniwersytecie w Białymstoku (studia ukończyłam w 2001 roku) nie dowiedziałam się literalnie niczego o białostockich Żydach. Powolne i bardzo trudne odkrywanie ich dziejów zaczęło się na dobre w 2008 roku wraz z projektem „Szlak dziedzictwa żydowskiego w Białymstoku”. Artykuły, publikacje, projekty, zdjęcia, murale i wszystko co się udało wypracować garstce zapaleńców, historyków czy zwykłych sympatyków tematu przez lata przykrywały rasistowskie ekscesy oraz akty wandalizmu, które niestety miały regularnie miejsce w Białymstoku. Ostatecznie łatkę antysemickiego miasta przykleiła Białemustokowi publikacja książki Marcina Kąckiego „Biała siła czarna pamięć” oraz dramatyczny przebieg tęczowego marszu w lipcu 2019 roku.
Jaki jest Białystok?
Czy Białystok jest miastem rasistowskim i antysemickim? Napewno nie bardziej niż Wrocław czy Poznań! Mieszkańcy stolicy Podlasia słyną z gościnności, są przyjaźni i pomocni. Już sama lokalizacja i skład społeczny miasta świadczą o jego … tolerancji. Mieszkają tu w zgodzie prawosławni, katolicy, Tatarzy, Białorusini, Ukraińcy. Jednak wszelkie żmudne wysiłki tak władz miasta jak i działaczy społecznych czy organizacji pozarządowych spełzają na niczym gdy na cały kraj niesie się tylko to co złe i kompromitujące. Ten artykuł nie jest próbą zdiagnozowania problemów politycznych Polski czy też ich emanacja w mieście Białymstoku. Jednak smutne jest to, że wielką pracę u postaw zawsze przykryje jakiś kompromitujący acz jednostkowy wybryk lub cyniczne, polityczne wykorzystanie głupoty ludzkiej i granie na najniższych instynktach.
Powstanie w białostockim getcie – obchody
W 2023 roku w Białymstoku miały miejsce spektakularne obchody. Powstanie w białostockim getcie – tj. jego 80 rocznica upamiętniona została… po prostu pięknie. Czy prasa, radio i telewizja poświęciły temu choć jedną piątą czasu i miejsca w porównaniu do eksplozji informacyjnej po feralnym marszu? Pytanie jest retoryczne, ale odpowiedź musi wybrzmieć: NIE. Owszem w telewizji pokazano migawki z oficjalnej części, z apogeum obchodów, można też było usłyszeć sekretarza stanu USA Antonego Blinkena, który specjalnie na te obchody nagrał przemówienie (nie mógł przyjechać osobiście niestety, za to była jego matka, żona ocalonego białostoczanina Samuela Pisara). Szkoda, że niemal wszystkim umknęło, to co najważniejsze. Oto białostoczanie oddali hołd i zadali kłam pomówieniom o swojej „niepamięci”: masowo wzięli udział w obchodach i pokazali, że pamiętają o swoich wymordowanych sąsiadach. Czy to wystarczy aby zdjąć z nas obrzydliwą łatkę antysemitów? Obawiam się niestety, że ta łata jest szyta, bita i na budapren brana 🙁
Harmonogram obchodów ledwie się zmieścił na plakacie A4 a miasto nie szukało oszczędności. Od wiosny aż do grudnia obyło się kilkadziesiąt wydarzeń w których brały udział tysiące mieszkańców Białegostoku.
W ten pamiętny dzień, tj. 16 sierpnia przybyli do Białegostoku zacni goście, oficjalne obchody miały miejsce na Placu Tenenbauma a wieczorem… na Rynek Kościuszki, ściągnęły tłumy. Mieszkańcy obejrzeli „Skrzypka na dachu” w wykonaniu warszawskiego Teatru Żydowskiego. Zaznaczyć trzeba, że była to środa a żar wprost lał się z nieba. Nad Białymstokiem przetaczała się fala upałów. Nie przeszkodziło to mieszkańcom a frekwencja była imponująca – 3 tysiące widzów!
Co nam zostanie po tych obchodach?
Koncerty, wernisaże, spacery, instalacje i wystawy w przestrzeni miasta a także wydanie mapy getta i kilku książek – to tylko część upamiętnienia. Na dłużej, namacalnie zostaną z nami:
- dwie tablice wmurowane w miejscach gdzie mieściły się główne bramy do getta (róg ulic Malmeda i Lipowej oraz w okolicy skrzyżowania ulic Jurowieckiej / Sienkiewicza.
- uratowany i wyremontowany fragment ogrodzenia cmentarza gettowego (Plac Tenenbauma).
- mural „Nadzieja” autorstwa Moniki Krajewskiej i Dariusza Paczkowskiego, który można obejrzeć na budynku Zespołu Placówek Oświatowych nr 2 przy ulicy Żabiej 5.
- pierwsze w Białymstoku kamienie pamięci (Stolpersteine), które umieszczono przy kamienicy rodziny Pisarów a poświęcone zamordowanym członkom rodziny ocalonego z Holokaustu Samuela Pisara.
Powstanie w białostockim getcie. Spacer z przewodnikiem
Muszę przyznać – zakładałam, że przy tak bogatych obchodach i pewnym przesyceniu tematem mój skromny spacer umknie uwadze publiczności. Pomagałam Piotrowi ze Stowarzyszenia Arteko w opracowaniu mapy getta i przy tej okazji miałam dodatkowo poprowadzić spacer śladami walk w getcie. Przegorące, piątkowe popołudnie nie rokowało frekwencji. A jednak okazało się, że białostoczanie bardzo chcą wiedzieć więcej. Jeden z uczestników spaceru skonstatował: „…tyle się mówi o tym powstaniu a nikt nie wie jak ono przebiegało – dlatego przyszliśmy z wnukami i sąsiadami.”
Doliczyliśmy się niemal 200-u osób, z czego większość przeszła cały szlak. Zajęło to niemal 2 godziny. Pięknie wszystkim dziękujemy! I liczymy na to, że podczas przyszłych obchodów trasa ta zostanie oznakowana. Jest to bodaj ostatnia biała plama w przestrzeni miasta. Póki co każdy kto chce poznać szczegółowy przebieg walk podczas powstania w białostockim getcie musi szukać pomocy przewodnika (tel. 504 868 400). Zapraszam!
Powstanie w białostockim getcie – inne wystawy towarzyszące – galerie
Wystawy plenerowe:
Wystawa czasowa w Synagodze Cytronów czyli Galerii Sztuki Żydowskiej na ul. Waryńskiego:
Wystawa stała „Relikwie” w Galerii Sztuki Żydowskiej na ul. Waryńskiego:
Zostaw komentarz