Juliański sylwester czyli Małanka. Obrzędy podlaskie część 1

Dzisiejszym artykułem rozpoczynamy nowy cykl wpisów, który ma przybliżyć niesamowitą a niestety ginącą podlaską obrzędowość. Na pierwszy ogień idzie juliański sylwester zwany Małanką. Stosujemy tu następujące nazewnictwo – kalendarz juliański czyli tzw. stary styl, kalendarz gregoriański czyli nowy styl. Kalendarz juliański dotyczy oczywiście ludności prawosławnej, której życie duchowe toczyło się i toczy wg. starego stylu. Bogactwo zabaw i obrzędów opisuje Melania Grygoruk – nadbużańska przewodniczka, partnerka bloga – córka tej ziemi! Zapraszamy do lektury.

Święte wieczory

Na Podlasiu dni pomiędzy Bożym Narodzeniem a świętem Trzech Króli  (a w prawosławiu od Bożego Narodzenia do Święta Jordanu tj. od 7 do 19 stycznia) to tzw. święte wieczory. Na ten okres przypada też ostatni dzień roku wg kalendarza juliańskiego – Małanka (od imienia Melanii, patronki dnia) – juliański sylwester znany też jako „Szczedryj weczir” albo Hohotucha (13 stycznia w nowym stylu). Dwanaście świętych wieczorów spędzano na modlitwie, zabawach i spotkaniach towarzyskich, najlepiej każdy wieczór w innej chacie. W tym okresie przestrzegano też konkretnych nakazów, zakazów i … przesądów.

• Zakazane, zwłaszcza po zmroku było wykonywanie prac przy drewnie, np. rąbanie drewna, czy zbieranie chrustu,
• Unikano prac z przędzą: tkanie, szycie, szydełkowanie i dzierganie. Wszystkie one zwiastowały problemy w gospodarstwie, najczęściej ze zwierzętami gospodarskimi.
• Nie można było przesiewać mąki, dotykać ziarna i nasion.
• Należało natomiast zamieść i umyć podłogi, wyczyścić krosna i kołowrotki, żeby chwasty nie rosły a lniane nici gładko się przędły.
• Obowiązkowa była modlitwa, która w święte wieczory towarzyszyła darciu pierza. W szczedryj weczir należało udać się do cerkwi, najlepiej na wsienocznuju (całonocne nabożeństwo) i podać karteczki na modlitwę za zdrowie. Po powrocie z cerkwi… Oj, działo się! Wróżby, gra w karty, zabawy, tańce, psoty i psikusy. To obraz świętych wieczorów w tym Małanki.

Juliański sylwester

• Hohotanija, od których swoją nazwę wzięła Hohotucha (inna nazwa Małanki) to wędrowne korowody wymalowanych szminkami, burakami i czym się tylko da, wysmarowanych węglem, sadzą i lemieszką przebierańców. Kożuchy, chusty z frędzlami, falbaniaste suknie lub spódnice, rzemyki, korale, czapy i kapelusze to obowiązkowe elementy stroju kolędujących i robiących psikusy przebierańców. Dawniej w takim korowodzie tzw. „szajce” szli m.in. Herod, Żyd, Cygan, dziad, a także bocian i niedźwiedź – te ostatnie często konstruowano z grochowin. Do tego oczywiście gwiazda, harmoszka i tamburyn.
• Taki korowód chodził od domu do domu, śpiewając kolędy, pieśni i wygłaszając szczedriwki czyli ludowe wierszyki, przyśpiewki i życzenia noworoczne. Często, kiedy takim przebierańcom udało się wejść do domu, zagadać i zaśpiewać gospodarza to i udawało się też zwinąć z pieczki świeżo wypieczoną kiszkę.
• Cygan wróżył, Żyd liczył zebrane pieniądze. Kto „kradł” kiszkę… nie wiadomo! Obrzęd Hohotuchy zaczynały słowa szczedryka(wierszyka): „Wasylowa maty poszła hohotaty…”

Juliański sylwester – zwyczaje i psoty

• Słodkości z kompotem czekały na dzieci, starszyzna miała przygotowany bimberek ze słoninką na zagryzkę.
• Szajki zbierały słodycze, ciastka i cukierki, pszenicę, owies a czasem i pieniądze.
• Szajki odgrywały role i scenki. Takie dwa charakterystyczne rytuały to Koza czyli małankowy taniec kozy i Małanka, kiedy to mężczyźni przebierali się za niezdarne, kiepskie gospodynie domowe.
• Małanka to przede wszystkim psoty! Czasem zwinięto dywan lub wylano wodę. Jeśli udało się ukraść coś z kulinariów to opróżniano naczynia zanim opuszczono obejście, zostawiając puste garnki na płotach.
• Innymi popularnymi psikusami (bo to był dzień robienia żartów) było zdejmowanie bram, furtek (najlepiej u sąsiadów) i chowanie ich czasami na drugim końcu wioski, smarowanie okien sadzą, albo wciąganie sań na balkony, krzaki i drzewa, do stodoły sąsiada, gdzie się dało, siły mięśni wystarczyło i miejsca nie zabrakło. Popularne było podpieranie drzwi i zatykanie kominów. Wcześniej wspomnianą sadzą czy lemieszką smarowano też okna i drzwi, najczęściej oczywiście u sąsiadów. Na szczęście na ten nowy rok. W ten jeden dzień wszystkie psoty się wybaczało!

Juliański sylwester – kulinaria

• Tłuste potrawy w głównej mierze stanowiły mięsa w postaci skwarek, kiełbasy, potrawy ziemniaczane: babka ziemniaczana, tołkanica, placki ziemniaczane, pierogi, pampuchy. Obowiązkowo musiało być coś z makiem! Co ciekawe, na terenach nadbiebrzańskich, pojezierzu suwalsko – augustowskim Hohotucha czy święte wieczory były też znane, pod nazwą guziny. Tam symbolem tego okresu stały się nowolatki czyli razowe ciastka w kształcie zwierząt.
• W domach piekło się chleb by nie zabrakło go w następnym roku. Potem skibki chleba kładziono na stołach. Pewnie dlatego ten wieczór nazywano bogatą koladą, tłustą kolacją, tłustym wieczorem.
• Jednak prawdziwym symbolem Małanki czy podlaskiej Hohotuchy stała się kiszka ziemniaczana, najlepiej taka z krwią. Gospodynie piekły ją w piecu chlebowym, jeśli miały. Ten słynny podlaski przysmak, często potem padał łupem uczestników Hohotanij.
• Domownicy tego dnia smarowali twarze lemieszką czyli tradycyjną potrawą na Małankę. To rzucana na wrzącą wodę mąka pszenna okraszona skwarkmi.