• polski
  • Mapa Murali 2019
  • Turystyka
  • Kulinaria
  • Kultura
  • Historia
  • Współpraca
    • Partnerzy Bloga
    • Wycieczki na Podlasie
    • Oferta dla właścicieli obiektów
  • Dokąd się wybierasz?
    • Białystok
    • Podlasie
    • Suwalszczyzna
    • Ziemia Łomżyńska
    • Białoruś i Litwa
  • Przewodnik turysty
  • Kontakt
  • Home
  • O autorce
  • Home
  • O autorce
Facebook Twitter Pinterest Linkedin Instagram
Bialystok Subiektywnie
Blog regionalno-turystyczny o Podlasiu i Podlaskiem
  • polski
  • Mapa Murali 2019
  • Turystyka
  • Kulinaria
  • Kultura
  • Historia
  • Współpraca
    • Partnerzy Bloga
    • Wycieczki na Podlasie
    • Oferta dla właścicieli obiektów
  • Dokąd się wybierasz?
    • Białystok
    • Podlasie
    • Suwalszczyzna
    • Ziemia Łomżyńska
    • Białoruś i Litwa
  • Przewodnik turysty
  • Kontakt
Strona główna » Historia » Synagoga w Zabłudowie. Najstarsza, drewniana bożnica Rzeczpospolitej?
HistoriaPodlasie

Synagoga w Zabłudowie. Najstarsza, drewniana bożnica Rzeczpospolitej?

Anna 10/03/2018 architektura, drewniany Białystok, Historia, jewish białystok, jewish trail, mniejszości podlaskie, Podlasie, synagoga, Szlak Dziedzictwa Żydowskiego, Zabłudów, Żydzi 8 komentarzy

Synagoga z innego świata

Synagoga w Zabłudowie została spalona w czerwcu 1941 roku przez wkraczające do miasteczka wojska niemieckie. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego jak cenna architektonicznie była ta budowla. Zabłudowska bożnica już w XIX wieku była opisywana jako „starożytna” a niektóre z jej cech rozpoznawano jako typowe dla średniowiecznego (!) budownictwa drewnianego. Z całą pewnością synagoga pamiętała Rzeczpospolitą sprzed Potopu Szwedzkiego i była ostatnim „drewnianym” łącznikiem z tak odległymi czasami. To niepowetowana strata nie tylko dla naszego regionu lecz całej Europy. Na szczęście bożnica jako niezwykle cenny zabytek stała się przedmiotem dokładnych badań już w międzywojniu. W 1923 roku, na potrzeby wydziału architektury Politechniki Warszawskiej przeprowadzono pomiary budynku, które przetrwały na szczegółowych rysunkach technicznych. Szymon Zajczyk (1901-1944) fotografik i badacz architektury sakralnej Żydów polskich, utrwalił zabłudowską synagogę na zdjęciach. Zasoby archiwalne Instytutu Sztuki PAN, Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz powojenne, monumentalne opracowanie Marii i Kazimierza Piechotków pozwalają dziś zakładać, że jest to najlepiej udokumentowana, siedemnastowieczna synagoga drewniana I Rzeczpospolitej. Gdyby była wola i pieniądze… można ją spokojnie odtworzyć.

Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Stan synagogi sprzed 1910 roku. fot. M. Bersohn, Zbiory PAU Kraków
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów

Zabłudów

Przejeżdżając przez dzisiejszy Zabłudów widzimy tylko cień tego czym w istocie było to miasteczko przed wojną. Tętniący życiem sztetl był pełen ludzi, zwłaszcza w dni targowe, kiedy zjeżdżali  tu chłopi z okolicznych wsi. Na nielicznych zdjęciach widzimy ścisłą, drewnianą zabudowę tak typową dla wschodniej Polski. Brukowane uliczki i rynek, w tle dawni mieszkańcy – widać, że bieda zaglądała tu w niejedno okno. Żydzi mieszkali w Zabłudowie niemal od początku istnienia osady czyli od XVI wieku i aż do 1941 roku stanowili znaczny odsetek populacji mieszkańców.

Gmina żydowska powstała w 1655 r., a jej zatwierdzenia dokonała okręgowa gmina z Tykocina. Dzielnica żydowska znajdowała się w północno-zachodniej części miasta. Największe skupisko domów żydowskich mieściło się w tzw. Zaułku Żydowskim w rejonie synagogi. Żydzi mieszkali także przy ulicach: Białostockiej, Suraskiej, Szkolnej, Łaziebnej, Przyrzecznej. (…) W 1897 r. społeczność osiągnęła najwyższą w dziejach liczebność – 2621 osób na 3772 mieszkańców, co stanowiło 68,6% populacji. Pod koniec XIX w. pojawiły się pierwsze prądy polityczne. Uaktywnili się syjoniści z Chowewej Syjon, pojawił się również ruch protestu, sformowany przez strajkujące robotnice-Żydówki, wyzyskiwane w zakładach tekstylnych. W latach 1905–1925 wielu Żydów wyemigrowało z powodów ekonomicznych, głównie do Stanów Zjednoczonych. Skala emigracji była ogromna, zwłaszcza po pierwszej wojnie światowej (…)Tak znaczny upadek społeczności spowodowany był kryzysem gospodarczym, związanym z utratą rosyjskiego rynku zbytu. (informacje ze strony Wirtualny Sztetl)

Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Przedwojenny Zabłudów. Rynek. Fot. NAC (Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Przedwojenny Zabłudów. Rynek. Fot. NAC (Narodowe Archiwum Cyfrowe)
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Przedwojenny Zabłudów. Rynek. Fot. NAC (Narodowe Archiwum Cyfrowe)

Zagłada miasteczka

Dziś już niewielu mieszkańców okolicznych wsi pamięta zabłudowskich Żydów. Niewielu też wie co się z nimi dokładnie stało. Jeden z mieszkańców Ciełuszek mówi, że zniknęli jakby z dnia na dzień a w pamięci ma łunę nad płonącym Zabłudowem. Faktycznie Niemcy wkroczyli do Zabłudowa 24 czerwca 1941 r. i od razu podpalili drewnianą zabudowę miasta. Żydów zaprzęgnięto do pracy w garbarniach i przy budowie dróg. Utworzono getto z własnym Judenratem. 2 listopada 1942 r. około 1,4 tys. Żydów z Zabłudowa wywieziono najpierw do byłych koszar kawalerii w Białymstoku, a stamtąd, 21 listopada 1942 roku do obozu zagłady w Treblince, gdzie od razu zginęli w komorach gazowych.

Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Ruiny Zabłudowa. fot. NAC
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Ruiny Zabłudowa. fot. NAC

W dzisiejszym Zabłudowie nie ma już śladu po żydowskich sklepikach, garbarniach, łaźni czy synagodze. Jedyną pamiątką po społeczności są pozostałości cmentarza żydowskiego z ohelem nieznanego z nazwiska rabina lub cadyka. Zachowały się też pinkasy obejmujące lata 1650–1800. (za: Wirtualny Sztetl)

W obliczu zagłady i zniknięcia niemal wszystkich śladów po społeczności żydowskiej, w kategoriach cudu można rozpatrywać fakt, że tak dużo wiemy o drewnianej bożnicy z Zabłudowa. Zupełnie niesamowitym jest fakt, że po kilkudziesięciu latach, w zupełnie innej rzeczywistości, na innym kontynencie synagoga powstała jak feniks z popiołów! Co prawda jest to model w skali 1:12 ale odtworzenie każdego detalu jest naprawdę zadziwiające. Koniecznie zajrzyjcie na stronę Handshouse Studio (Norwell, Massachusetts, USA) gdzie w 2004 roku powstała replika budowli a wiosną 2008 roku pełnowymiarowe drzwi do zabłudowskiej synagogi.

Synagoga w Zabłudowie
Synagoga w w Zabłudowie w skali 1:12. Model wykonany przez Handshouse Studio w Norwell, Massachusetts, w 2004 roku. fot. http://www.handshouse.org/zubludow-synagogue/

Synagoga w Zabłudowie

  • Synagoga w Zabłudowie została zbudowana z drewna modrzewiowego a do jej konstrukcji nie został wykorzystany ani jeden gwóźdź. Dzisiaj nie ma już cieśli, którzy podjęliby się takiego zadania.
  • Szczątkowo zachowane dokumenty pozwalają jedynie na wyrywkowe odtworzenie dziejów budowli. Zezwolenie na wybudowanie synagogi zostało wydane w 1635 roku, 11 lat później dobudowano już drugi babiniec. W 1712 roku odnawiano część polichromii wewnętrznej a w 1765  miał miejsce remont całego budynku. Wiek XIX to zmiana kształtu dachu i kolejne dobudówki.
  • Znany nam ze zdjęć kształt synagogi był wynikiem narastania i przekształcania pomieszczeń wokół jej najstarszej części czyli sali głównej. Symetryczny układ z dominującą salą główną zamkniętą po obu stronach alkierzami z galeriami wykształcił się w XVIII wieku. Korpus główny miał wymiary 11 x 11 metrów a wysokość sali wynosiła 10 metrów.
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Dokumentacja opracowana przez M. Gąsiorowską na podstawie pomiarów ZAP i fotografi
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Dokumentacja opracowana przez M. Gąsiorowską na podstawie pomiarów ZAP i fotografii.
Synagoga w Zabłudowie
Dokumentacja opracowana przez M. Gąsiorowską na podstawie pomiarów ZAP i fotografii
  • Na stronie Drewnopedia, architekt Piotr Olszak pisze:

Na (…) prostopadłościan (dop. – sali głównej) nałożony był dach półszczytowy, kojarzący się zazwyczaj z budownictwem zakopiańskim. Był on dość powszechny w dawnych miastach i miasteczkach Rzeczypospolitej. Od północy i południa dostawione były niskie pomieszczenia z pulpitowymi dachami, przeznaczone dla kobiet, którym nie wolno było wchodzić do sali głównej. Na ścianach widać było ślady po innych dachach, dwuspadowych dobudowanych prostopadle do bryły głównej, rozwiązanie takie jest znane z wielu starych bożnic (…) Do elewacji wschodniej dostawiono dwie wieżyczki alkierzowe o podobnych dachach jak na korpusie głównym. Co ciekawe dach wieżyczki południowej jest inny niż północnej. Na zachowanych materiałach widać zachowane resztki galeryjek na tych wieżyczkach (…) Od strony zachodniej, pomiędzy alkierzami, do budynku głównego dostawiono niższą piętrową bryłę. Nakryta była trzykondygnacyjnym łamanym dachem polskim co sugeruje, że powstała dużo później niż korpus. Mieścił się w niej na parterze przedsionek, a na piętrze izba kahału czyli rady żydowskiej. Bryła ta była ozdobiona ładną galeryjką na piętrze, która była bardzo płytka, i na którą nie widać drzwi, podobnie jak w alkierzach. W bryle tej synagogi zachwyca umiejętne wykorzystanie cech drewna do uzyskanie efektów zdobniczych. Ściany wykonane są poziomych bali i zwieńczone szerokimi fryzami z ozdobnie układanymi klepkami, podobnie ozdobne są szczyty budynku. Rozwiązania te znane są z budownictwa ludowego, tutaj osiągnęły swoją szczytową formę. Budynek był szeroki w przyziemiu, zwęża się powyżej poziomu parteru, poczym znowu się nieznacznie rozszerza u podstawy dachu. Nakrywało go 6 różnych dachów, a dawniej było ich jeszcze więcej. Dlatego też bożnica ta była wyjątkowo piękna i malownicza.

Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Dokumentacja opracowana przez M. Gąsiorowską na podstawie pomiarów ZAP i fotografii

Synagoga w Zabłudowie – wnętrze

  • podobnie jak bryła synagogi tak i jej wnętrze robiło ogromne wrażenie, miało stanowić przedsmak nieba które czeka na pobożnych Żydów
  • Aron ha-kodesz (odpowiednik ołtarza) czyli miejsce przechowywania Tory był w Zabłudowie ozdobny i bardzo wysoki – sięgał drugiej kondygnacji
  •  Bima (odpowiednik ambony) miała kształt ośmioboku z dwoma przedsionkami osłaniającymi schodki i daszkami w kształcie piramidek
  • Niektóre ze ścian były pokryte niezwykle bogatymi polichromiami
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Bima. Synagoga w Zabłudowie. fot. Szymon Zajczyk
Polichromie. fot. Szymon Zajczyk
Detale drewniane. fot. Szymon Zajczyk
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
fot. Szymon Zajczyk
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Po prawej widoczny fragment ozdobnego Aron ha-kodesz. fot. Szymon Zajczyk
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Makieta, Zdjęcie ze strony: https://www.yivo.org/Lost-Wooden-Synagogue-of-Zabludow

Synagoga w Zabłudowie – źródła 

Powyższy tekst powstał przede wszystkim w oparciu o następujące źródła i opracowania:

  1. Bramy Nieba, Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczpospolitej, Maria i Kazimierz Piechotkowie, Warszawa 2015
  2. Bożnice Drewniane, Piotr Jacek Jamski, Białystok 2014
  3. Bóżnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie Wschodniej do roku 1939, Tomasz Wiśniewski, Białystok 1992
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Zabłudów. fot. Wirtualny Sztetl
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów na izraelskim znaczku pocztowym
Synagoga w Zabłudowie. Zabłudów
Synagoga w Zabłudowie fot. Wirtualny Sztetl

 

Poprzedni artykuł Sejny. Na styku historii i teraźniejszości. 10 miejsc do odwiedzenia
Następny Artykuł Orla. Podlaskie światy równoległe. Galeria Łukasza Laskowskiego

O Autorce

Anna

Anna jest przewodnikiem turystycznym PTTK i serdecznie zaprasza na Podlasie. Blog led by licensed tour guide. Leisure, Travel & Tourism in Podlasie.

Przeczytaj również

  • juliański sylwester

    Juliański sylwester czyli Małanka. Obrzędy podlaskie część 1

    13/01/2023
  • Spacer po Białymstoku śladami Ludwika Zamenhofa. Szlaki turystyczne część 1.

    20/12/2022
  • Wojszki

    Wojszki. Podlaska wieś zachwycająca zdobnictwem. Historia, galeria

    21/10/2022

8 komentarzy

  1. Aleksandra Odpowiedz
    11/03/2018 at 18:25

    Wiadome mi było, że kiedyś w bliskim mi Zabłudowie znajdowała się synagoga, jednakże nie znałam ani jej historii, ani jej wyglądu. Także bardzo dziękuję za te informacje, warto znać historię swojego regionu 🙂
    Serdecznie pozdrawiam!

    • Anna Odpowiedz
      11/03/2018 at 20:38

      Cieszę się, że mogłam w jakiś sposób ubogacić pani wiedzę o regionie, pozdrawiam!

  2. http://bezbrzeznemysli.blogspot.com/ Odpowiedz
    22/07/2018 at 21:33

    Jakoś tak dziwnym trafem, natrafiam na ciekawe architektonicznie synagogi rozsiane po świecie, ale o tej w Zabłudowie nie słyszałam. Dziękuję za tak dopracowany w szczegółach opis.

    • Ania Odpowiedz
      14/12/2018 at 00:55

      Dzięki za komentarz, umknął mi bo byłam wtedy (lipiec 2018) na wAkacjach a pani blog znam i bardzo lubię! Pozdrawiam

  3. Marta Odpowiedz
    28/12/2018 at 17:04

    Dzisiaj zobaczyłam zdjęcie bimy z tej synagogi w muzeum POLIN. Nie miałam pojęcia, że tu była synagoga. A mam w Zabłudowie rodzinę. Oczywiście rozsiałam informację po całej rodzince. Dziękuję za źródło.
    Marta

  4. Anna Odpowiedz
    27/01/2019 at 14:39

    A ja się zastanawiam w jakim miejscu była ta synagoga. Bo dokładnego miejsca to nie podano dokładnie.
    Czy obok kościoła teraźniejszości czy może obok cerkwi??

    • Anna Odpowiedz
      28/01/2019 at 01:05

      Pani Anno, podaliśmy bardzo dokładnie, jest nawet mapa! Dokładniej się nie da.

  5. rafal Odpowiedz
    04/06/2019 at 12:40

    Pięknie. czy da się coś powiedziec o ulokowaniu ostatniego zborukalwinskiego w zabłudowie?

Zostaw komentarz

Anuluj pisanie odpowiedzi

Szukaj

O mnie – Kontakt

Mam na imię Anna. Jestem przewodnikiem turystycznym i historykiem. Chciałabyś/chciałbyś przyjechać na Podlasie? Potrzebujesz planu działania i podpowiedzi, co robić w województwie podlaskim? Skontaktuj się ze mną telefonicznie: 0048 504 868 400 lub mailowo: ania@bialystoksubiektywnie.com

Najpopularniejsze posty

  • Getto w Białymstoku
    Getto. Część 1. Losy białostockich Żydów od września 1939 do „akcji lutowej”
  • Śledzik białostocki
    Śledzik białostocki. Co to znaczy śledzikować? Trzy klasyczne przepisy na śledzia po białostocku
  • Ziołowy Zakątek
    Ziołowy Zakątek w Korycinach. Bogactwo Podlasia w pigułce. Galeria Krzysztofa Kadziewicza
  • Monaster w Supraślu
    Monaster w Supraślu. Dzieje klasztoru oraz przewodnik po prawosławnym Supraślu. Część 1
  • Święte źródła na Podlasiu
    Święte źródła na Podlasiu i w podlaskim. Miejsca mocy. Część 2
  • mrowisko przepis
    Mrowisko. Przepis na litewskie ciasto szturmem zdobywające Podlasie. Kuchnia podlaska
  • Pentowo
    Pentowo. Przysiółek szlachecki, który pokochały bociany. Weekend na Podlasiu

Polub nas na Facebooku

Social Media

Kooperacja – media

Narodowy Portal Turystyczny

Weranda Weekend

Przedsiębiorcze Podlasie

Szlaki w Polsce

Polska Nieodkryta

Polskie Radio Białystok

Obcasy Podlasia

Rzeczpospolita

Serwis Turystyczny Radia Białystok

Kurier Poranny

Zielona Linia

Telewizja Białystok

Dwójka. Polskie Radio

Munchies – Vice.com

Na Temat

Polen Journal.de

PolskieRadio.pl

Gazeta Wyborcza

Najnowsze wpisy

  • juliański sylwester
    Juliański sylwester czyli Małanka. Obrzędy podlaskie część 1
  • Spacer po Białymstoku śladami Ludwika Zamenhofa. Szlaki turystyczne część 1.
  • Na ratunek starym domom
    Na ratunek starym domom. Ostatnia szansa na zachowanie okruchów dawnego Białegostoku?
  • Wojszki
    Wojszki. Podlaska wieś zachwycająca zdobnictwem. Historia, galeria
  • Zwiedzanie Supraśla
    Zwiedzanie Supraśla. Prawosławie w podlaskim miasteczku. Część 2

Tagi

agroturystyka architektura atrakcja turystyczna atrakcje dla dzieci Atrakcje Podlasia Atrakcje Suwalszczyzny autochtoniczna ludność Białorusini na Podlasiu Białystok Cerkiew drewniany Białystok filmowe Podlasie Gwara podlaska Historia jewish białystok jewish trail kościół katolicki na Podlasiu Kraina Otwartych Okiennic kuchnia lokalna kuchnia podlaska Magia Podlasia mniejszości podlaskie Nadbużańskie Podlasie Narew Pałac Branickich Podlasie podlaskie Prawosławie Puszcza Knyszyńska recenzja restauracja slow food Supraśl Suwalszczyzna synagoga Szlak Dziedzictwa Żydowskiego szlak murali szlak tatarski sztuka Tatarzy Tykocin województwo podlaskie zabytek Zwiedzanie Podlasia Żydzi

Newsletter

Archiwum

LINKI

Długoterminowa pogoda

Rękodzieło artystyczne z Podlasia

Pasieka Ulikowo/Blog o pszczołach

Facebook Twitter Pinterest Linkedin

Meta

  • Zaloguj się
  • Kanał wpisów
  • Kanał komentarzy
  • WordPress.org
© Copyright 2014. Theme by BloomPixel.
  • polski