Pałac carski w Białowieży pełnił funkcje reprezentacyjne podczas jesiennych polowań, a jednocześnie miał stanowić dom, w którym imperator spędza z rodziną wolny czas. Połączenie dwóch jakże skrajnych funkcji dało niesamowity efekt. W eklektycznym budynku kontrowersyjnej urody nagromadzono niesamowitą wręcz ilość pamiątek rodzinnych, bibelotów i trofeów…
Pałac carski w Białowieży
Białowieski pałac carski posadowiono w wyjątkowo malowniczym miejscu. Niczym na klifie, obsadzony pnączami, już z oddali przyciągał wzrok bajkowym kształtem. Wizualnym magnesem były dwie strzeliste wieże. Na jednej z nich widniało godło Puszczy Białowieskiej, na którego tarczy umieszczono m.in. stylizowanego carskiego orła. Kolejny rosyjski herb umieszczono przed pałacem w postaci dużego klombu z krzewów i kwiatów.
Na pałacowe miasteczko, oprócz majestatycznej rezydencji, składało się kilkanaście budynków gospodarczych niezbędnych dla obsługi wyjątkowych gości. Były to: stajnie na 40 koni, galeria z pralnią i centralą telefoniczną, magazyn, stajnia dodatkowa, trzykondygnacyjny Dom Marszałkowski, szopy, lodownia, garaż, piekarnia, wiata z baldachimem do ważenia i obróbki dziczyzny, stacja elektryczna, dom Jagerski oraz budynki kuchenne. Droga z dekoracyjnego peronu kolejowego do pałacu była poprowadzona groblą między dwoma stawami. Romantyzmu dodawały tu stawowe wysepki, pływające łabędzie i zdobny, drewniany domek gubernatora. W północno-zachodnim narożu 50-o hektarowego parku znajdował się pałac cesarski. Murowany, podpiwniczony, dwukondygnacyjny budynek z dwuspadowym dachem, w zamyśle budowniczych miał przypominać średniowieczny zamek. Oprócz komfortowych apartamentów w jego skład weszła ogromna jadalnia, sala bilardowa i łaźnie. Aby obejrzeć rezydencję (w czasie nieobecności cara) należało zdobyć specjalne zezwolenie i tylko wówczas strażnik mógł oprowadzić turystów po całym kompleksie.
Pałac carski – materiały, wyposażenie, umeblowanie
Pałac wymurowano na specjalnym, importowanym cemencie portlandzkim. Cegła i budulec drewniany (w tym ten na meble) wytworzono lokalnie. Dla lepszego efektu drewno poddano długotrwałemu moczeniu. Dzięki temu zabiegowi udało się uzyskać piękne kolory, które ubogacały wnętrza. Na plafony, gzymsy, płyty i boazerie użyto całej gamy puszczańskich drzew, były to: sosna, świerk, dąb, wiąz, grab, brzoza, klon, olcha i osika. Zamiast kunsztownego rzeźbienia, które nie licowało z prostym drewnem, ornamenty wypalano. Duże powierzchnie malowano lub wypełniano chińskimi matami oraz angielskimi szkliwionymi perkalami. Do obróbki drzwi, okien, żyrandoli i kandelabrów oraz wszystkich metalowych ozdób, użyto polerowanego i czernionego żelaza. Wszystkie parkiety ułożono na cienkiej warstwie piasku co zniwelowało skrzypienie podłóg. Artyści i projektanci zatrudnieniu przy dekorowaniu pałacu udowodnili, że z prostego materiału można stworzyć niezwykłe wnętrze. Wystrój malarski w ogromnej większości wykonali utalentowani artyści z Petersburskiej Akademii Sztuk: Zdzisław i Stanisław Jasińscy.
Pałac carski – wnętrza zapierające dech
Każde pałacowe pomieszczenie miało własną nazwę ( np. apartament „Z lwami”, „Brzeski”, „Noc”, „Świt”, „Czerwony”, „Zielony”) i oryginalną dekorację. W pamięć bywalców szczególnie wrył się pokój, którego ściany wyklejono znaczkami pocztowymi z całego świata. Drugim niebanalnym pomieszczeniem było to, którego meble ozdobiono kartami do gry. Wszystkie łazienki wyposażono w ogromne wanny. Dzięki cudem zachowanej, opasłej księdze inwentarzowej z 1909 roku możemy bardzo drobiazgowo poznać 133 wnętrza i pałacowe ruchomości.
W westybulu głównym tuż przy wejściu zostawiano parasole i laski. Ściany zdobiły medaliony z porożami łosi ale oprócz trofeów myśliwskich wzrok przykuwała ikoną Anioła Stróża. Schody na głównej klatce pokryte były aksamitnym dywanem. W pomieszczeniu gościnnym (które pełniło funkcję poczekalni) udekorowanym porożami, stały jesionowe meble. Na stole wyłożono album fotograficzny z widokami na miasto Smoleńsk.
Najważniejszym i największym pomieszczeniem pałacu była jadalnia. Wokół niej rozmieszczono pozostałe pokoje. To tutaj biesiadowano po polowaniach i tutaj car przyjmował gości. Na ścianach jadalni wyeksponowano 16 strzelb oraz zdjęcia w ramach z kory brzozowej. Wzrok przykuwał wypchany żubr upolowany przez cara w 1897 roku oraz trzy żubrze głowy z późniejszych łowów. Pod sufitem wisiały dwa ogromne, miedziane żyrandole. Na ścianach niezliczone rogi żubrów, łosi, jeleni i saren. Kolekcję zamykały trofea borsuka i głuszca oraz zabytkowa taca przedstawiająca polowanie w Puszczy Białowieskiej. Większość jadalni zajmował ogromny, dziesięciometrowy stół wsparty na ośmiu nogach. Wokół niego ustawiono 30 rzeźbionych, dębowych krzeseł. Siedzenia i oparcia były obite ciemnozieloną skórą z wypalonymi kwiatami. Krzesło carskie było nieco wyższe od pozostałych i zdobiła je korona.
W pokoju bilardowym dominował dąb. 12 tapicerowanych dębowych krzeseł, kanapa i dwie szafy to tylko część wyposażenia. Przy oknie stał dodatkowy stół przy którym grywano w szachy i warcaby. Oryginalny kominek nadawał pomieszczeniu przytulności. Stół bilardowy zakupiony w 1904 roku w słynnym, angielskim „Frenbergu”, kosztował 2100 rubli. Wisiał nad nim płaski metalowy plafon ozdobiony zielonymi, jedwabnymi abażurami. W tym pomieszczeniu wyeksponowana została rzeźba Katarzyny Wielkiej oraz album z fotografiami z Wilna.
W Salonie Królewskim meble, ściany i sufit ozdobiono angielskim perkalem. Pokój wysłano ciemnoczerwonym, perskim dywanem. Wśród mebli wyróżniał się luksusowy fortepian z metalowym wykończeniem w środku, niklowanym uchwytem na nuty, z dwoma świecznikami i okrągłym, rzeźbionym taboretem. Pod sufitem zawisł okazały, niklowany żyrandol z kryształowymi wisiorami.
Pałac był skanalizowany i posiadał rozbudowany wodociąg – wodę doprowadzono nie tylko do kuchni i łazienek ale i do innych pomieszczeń np. do jadalni i sali bilardowej. Goście mogli korzystać z basenów. Niektóre z pokoi był zaciemniane roletami, które po uruchomieniu mechanizmu sprężynowego opadały automatycznie. We wszystkich pomieszczeniach wisiały ikony.
Otoczenie pałacu
Równolegle z budową pałacu powstawał (istniejący do dziś) park pałacowy w stylu angielskim według projektu Walerego Kronenberga. W 1895 roku wyświęcono cerkiew, która ulokowana była na wschód od rezydencji. Od kwietnia 1899 r. aż do końca czasów carskich pałacem zarządzał Otto Jakowlewicz Renk. Początkowo zatrudniał około 20 osób, ale w miarę upływu lat załoga powiększyła się do 50 osób. Ponadto, każdorazowo przed przybyciem cara zatrudniano dodatkowych pracowników. W 1914 roku otwarto przypałacowe muzeum. Podstawą były kolekcje flory i fauny lasu, znaleziska archeologiczne, broń oraz … sprzęt kłusowników. Nie zapomniano o zdjęciach, sztychach, a także o fotografiach ilustrujących puszczańską przyrodę.
Upadek
Ostatnie carskie polowanie w Białowieży odbyło się we wrześniu 1912 roku. W pierwszych miesiącach po wybuchu wojny światowej pałac funkcjonował jak zwykle. Po raz ostatni imperator przybył do Białowieży 22 czerwca 1915 roku. Z listów wynika, że choć rozkoszował się krótkim odpoczynkiem to jednocześnie czuł się nieswojo bez żony i dzieci. Wraz z postępem działań wojennych na wschodzie podjęto decyzję o ewakuacji wyposażenia pałacu w głąb Rosji. Dokonano inwentaryzacji mienia, wszystko starannie zapakowano i 7 sierpnia wysłano do Moskwy. Białowieskie cudeńka trafiły do Pałacu Aleksandryjskiego (Nieskuczny). Wkrótce większość mieszkańców Puszczy Białowieskiej udała się na tułaczkę nazwaną później Bieżeństwem. Spłonęły wsie i miasteczka. Skończyła się epoka carów. Mikołaj II wraz z żoną i dziećmi zostali zamordowani przez bolszewików w lipcu 1918 roku. (Od 2000 roku uznani przez Cerkiew za męczenników i kanonizowani) Majątek pałacu rozdzielono. Część trafiła na Kreml. Część ceramiki o największej wartość została przejęta przez Gokhran. Zdjęcia i albumy z rysunkami wysłano do Muzeum Życia. Trofea z carskich polowań zostały umieszczone w Muzeum Darwina oraz w Moskiewskim Muzeum Zoologicznym. 
W czasie I wojny światowej tj. od sierpnia 1915 r do listopada 1918 r. pałac okupują Niemcy. W marcu 1919 rezydencja staje się własnością polską. W 1920 r na miejscu herbu Rosji umieszczono Godło Polski. W międzywojniu kontynuowano tradycję reprezentacyjnych łowów. Szczególnie Prezydent Mościcki upodobał sobie Białowieżę, gdzie zapraszał wielu zagranicznych gości. Do wybuchu II wojny światowej w Puszczy Białowieskiej polowali m.in. Hermann Goering, Heinricha Himmler, węgierski regent Miklós Horthy, włoski minister spraw zagranicznych Ciano Galeazo, prezydent Warszawy Stefan Starzyński. W 1926 r. jadalnia została przekształcona w kaplicę, w której odprawiano msze aż do wybudowania kościoła rzymskokatolickiego w Białowieży. W lewym skrzydle pałacu uruchomiono Muzeum Puszczy oraz bibliotekę naukową. Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku pałac staje się siedzibą jednostki „Horn”należącej do Abwehry.
Pałac został podpalony podczas wycofywania się Niemców w nocy z 16 na 17 lipca 1944 r. Ostatecznie przestał istnieć w 1962 roku o czym pisałam w pierwszej części artykułu TUTAJ.
Pałac carski…po macoszemu
W XXI wieku tysiące osób rocznie odwiedza legendarną Puszczę Białowieską. Turyści przybywający do Białowieży pierwsze swoje kroki kierują do Muzeum Przyrodniczo-Leśnego Białowieskiego Parku Narodowego. Od dłuższego już czasu jedną z wystaw czasowych prezentowanych przez Park jest ta poświęcona carskiej rezydencji. Czarno-białe zdjęcia marnej jakości oraz teksty z drukarki klejone palcem na zielonym tle… Wyrywkowe informacje oraz komentarz na stronach parku: „Rezydencję myśliwską w Puszczy Białowieskiej wznoszono przez 5 lat (1889 – 1894). Najważniejszym obiektem zespołu rezydencji był pałac. Brama pałacowa jest jedynym, zachowanym do dnia dzisiejszego fragmentem nieistniejącego od 1962 roku pałacu.” Doprawdy? A stajnie, dom marszałkowski i kilka innych obiektów? Dysponując funduszami unijnymi i minimalnym polotem można by np. stworzyć multimedialną inscenizację pałacu na miarę XXI wieku. Póki co musi Was zadowolić wyklejanka godna szkolnego korytarza. Poniżej niektóre z obiektów, które stanowiły część kompleksu pałacowego i ciągle istnieją.
Pałac carski w Białowieży. Źródła zdjęć i informacji:
- https://www.romanovempire.org/
- https://www.ohotniki.ru/editions/huntingfishing/article/2009/05/28/287623-iz-istorii-tsarskogo-ohotnichego-dvortsa-v-belovezhe.html
- Z zakamarków białowieskiej historii, Piotr Bajko, Otwock-Białowieża, 2015
- Po śladach odchodzącej Białowieży, Piotr Bajko, Białowieża, 2017
- Narodowe Archiwum Cyfrowe
Zajrzyj do naszego artykułu pt. 10 atrakcji w Białowieży i okolicach.
Było, minęło!
Może i piękno !
bardzo interesujace. DZIEKUJE.
Byłam widziałam ! A dzięki niezwykłej wiedzy i elokwencji Pani Ani , która zajmująco przybliżyła nam historię Podlasia, Białowieża zmieniła się w magiczne miejsce. Wystarczy uwrażliwić swoją wyobraźnię i przenieśc do przeszłości, aby teraźniejszość stała się czytelna.
A ja powrócę TAM ! Z pewnością !
Pozdrawiam Panią serdecznie z Kaszub.
Jestem rodowitą Białowieżanką i też nie mogłam zrozumieć, dlaczego budując nowe muzeum, nie postarano się i nie odbudowano dawnego Pałacu Carskiego. Dziwię się też, że w dobie dzisiejszej technologii nikt nie próbuje wskrzesić wspomnień owego Pałacu chociażby poprzez bardziej bogatą wystawę multimedialną czy miniaturę Pałacu.