Symbol wielokulturowego Białegostoku
Cerkiew św. Ducha w Białymstoku to jedna z największych prawosławnych świątyń w Europie, zdecydowanie unikalna pod względem architektonicznym i największa w Polsce. To obok Pałacu Branickich oraz kościoła św. Rocha najbardziej charakterystyczny obiekt miasta. Cebulaste kopuły, smukła dzwonnica i jedyna w swoim rodzaju fasada, inspirują grafików, fotografów, przyciągają turystów. Choć metrykalnie młodziutka, cerkiew na Antoniuku (od nazwy ulicy na której się znajduje: Antoniuk Fabryczny) urosła do rangi symbolu jeszcze przed ostatecznym zakończeniem prac budowlanych. Powstała ogromnym wysiłkiem parafian i całej społeczności prawosławnej. Biorąc pod uwagę czasy w których była wznoszona, wysiłek ów odnosił się do prozaicznego braku wszystkiego (w tym materiałów budowlanych) w latach 80-ch, po kryzys i bezrobocie lat 90-ch XX wieku.
Cerkiew św. Ducha – właściwie dlaczego taka duża?
Białystok podczas II Wojny Światowej został zdruzgotany. Pozbawiony połowy mieszkańców, niemal doszczętnie bo w blisko 80% zburzony – powoli acz uparcie podnosił się z ruiny. Nowy, komunistyczny system stawiał na przemysł – w mieście powstawały wielkie zakłady pracy, które potrzebowały pracowników. Natura nie znosi próżni – ogromna luka po społeczności żydowskiej musiała się zapełnić. Od połowy lat 60-ch do Białegostoku masowo migruje ludność okolicznych wsi i miasteczek. W poszukiwaniu lżejszego życia, z gwarancją stałej pracy. Najpierw emisariusze rodzin, wynajmujący stancje lub dojeżdżający codziennie do fabryk – po jakimś czasie zabierają rodziny: kupują działki, budują domy lub czekają na wymarzone M-3 w bloku. Pustoszeją podlaskie wioski za to gwarem i wielką płytą wypełniają się kolejne białostockie osiedla. Przenoszą się wszyscy – katolicy i prawosławni, w końcu każdy chce żyć w komfortowym mieszkaniu z bieżącą wodą i ciepłym kaloryferem.

Społeczność prawosławna Białegostoku w latach 70-ch XX wieku pilnie wyczekiwała nowej świątyni. Istniejące cerkwie nie mogły już sprostać potrzebom powiększającej się liczby parafian. Nadchodził również oczekiwany i naturalny wyż demograficzny lat 80-ch. Hierarchowie prawosławni od początku lat 70-ch starali się o pozwolenie na budowę nowej świątyni ale kolejne prośby były regularnie odrzucane. Ostatecznie po piątej odmowie (maj 1980), nowy wówczas biskup białostocko-gdański – Sawa zażądał od władz wyznaczenia miejsca na nową cerkiew. W przeciwnym razie miałby się upomnieć o działkę po rozebranym w międzywojniu Soborze Zmartwychwstania. Sytuacja była o tyle trudna, że na owej parceli stał już od dawna gmach Komendy Wojewódzkiej Milicji. W tej sytuacji władze wyraziły zgodę na wybudowanie nowej cerkwi w innym miejscu. Błyskawicznie określono potencjalne lokalizacje a już w grudniu 1981 roku zakupiono działkę przy ul. Antoniuk Fabryczny. 16 czerwca 1982 roku erygowano parafię, która miała objąć osiedla Dziesięciny, Antoniuk, Białostoczek, Sady Antoniukowskie, Marczuk, Słoneczny Stok, Przyjaźń i Wysoki Stoczek. Biorąc pod uwagę ilość wiernych zamieszkujących te ogromne osiedla, uzasadnione były plany wybudowania adekwatnie dużej świątyni.
Cerkiew św. Ducha – ciekawostki, liczby, daty
- Do historii parafii przeszło zdobycie 50 tysięcy cegieł i niestrudzona ofiarność parafian, którzy licznie stawiali się do wszelkiego rodzaju, nawet najcięższych prac budowlanych. Przez lata do pomocy przychodziły całe rodziny. Czego jak czego, ale ludzi w parafii nie brakowało, w końcu to na ich potrzeby budowano ogromną świątynię.
- Jeszcze podczas budowy świątynia była trzykrotnie podpalana zaś okoliczni mieszkańcy wystosowali skargę, w której wyrazili swoje obawy o zamieszanie i hałas jakie będzie w przyszłości powodować cerkiew.
- Autorem projektu świątyni i jej otoczenia jest białostocki architekt – Jan Kabac.
- Symbolika budowli odnosi się do wezwania cerkwi. Ściany i kopuły mają kształt języków ognia w postaci których Duch Święty zstąpił na apostołów. Pięć kopuł to odwołanie do Jezusa i czterech ewangelistów.
- Nawa zbudowana na planie oktagonu ma 800 m² zaś ogólna powierzchnia użytkowa to 2250 m². Świątynia może pomieścić 2,5 tysiąca wiernych.
- Wysokość budowli – 50 m, wysokość kopuły głównej – 23 m, krzyż na kopule waży ok. 800 kg i mierzy 7,5 metra.

- W podziemiach cerkwi od lat funkcjonuje stolarnia – zapewnia obsługę prac stolarskich i remontowych na terenie parafii.
- Świątynia składa się z dwóch cerkwi: dolnej – służącej wiernym od 1988 roku i głównej, konsekrowanej 16 maja 1999 roku.
- Świątynia dolna pw. Ikony Matki Bożej Nieoczekiwanej Radości przeznaczona jest do nabożeństw w dni powszednie. To tutaj od 2005 roku odprawia się św. Liturgię w języku polskim.
- Prace nad ikonostasem w cerkwi głównej trwały 10 lat. Przy rzeźbieniach pracowało ośmiu artystów z Mińska i Poczajowa. Ikonostas koresponduje z kształtem kopuł i zawiera 260 ikon.
- W 2000 roku cerkiew główna wzbogaciła się o unikalny na skalę światową żyrandol czyli panikadiło. Jego średnica to 6 metrów zaś waga… 1200 kg. Został skonstruowany w Mińsku, kształtem zbliżony do korony, 24 liny na których wisi symbolizują zstępującego Ducha Świętego.
- Freski zdobiące ściany świątyni wykonała grupa ikonografów z Doniecka.
- Na terenie cerkiewnym znajduje się m.in. pomnik prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny zabitych i zaginionych w latach 1939-1956 oraz monumentalna rzeźba świętego archanioła Michała.
- Dzwonnica cerkiewna jest trzecią co do wysokości budowlą w Białymstoku – mierzy 70 m. Pokrywa ją mozaika wykonana w Doniecku, o powierzchni 60 m².
- Na dzwonnicy umieszczono 10 dzwonów – najcięższy waży 800 kg, najlżejszy 18 kg.
- Cerkiew św. Ducha w Białymstoku odwiedzili najważniejsi hierarchowie prawosławni m.in. patriarcha konstantynopolitański, aleksandryjski, serbski, albański, rumuński a także metropolita Waszyngtonu, Ameryki Północnej i Kanady.
- Przy cerkwi funkcjonują 4 chóry oraz…boisko sportowe.
Zwiedzanie cerkwi jest możliwe po wcześniejszym ustaleniu szczegółów – warto wejść na stronę parafii i zadzwonić.
Tekst powstał w oparciu o artykuł autorstwa ks.prot. Jana Kojło „Historia parafii Świętego Ducha w Białymstoku”, który ukazał się w Kalendarzu Prawosławnym 2017, wydanym przez Warszawska Metropolię Prawosławną.
Cerkiew św. Ducha w Białymstoku. Autorzy zdjęć do artykułu
Serdecznie dziękuję za bezinteresowne udostępnienie pięknych zdjęć ilustrujących ten artykuł. Autorów fotografii znam dzięki Facbookowi – wielokrotnie udostępniałam i codziennie podziwiam ich zdjęcia. Zapraszam do śledzenia poczynań nowych partnerów bloga – ich fotografie, zaręczam zrobią na Was wrażenie.
- zdjęcie główne dzięki uprzejmości pana Grzegorza Sułkowskiego. Gorąco zachęcam do obejrzenia innych niesamowitych fotografii pana Grzegorza na jego profilu na Facebooku oraz na stronie internetowej FLICKR
- zdjęcia cerkwi o różnej porze dnia i roku dzięki uprzejmości pani Jolanty Tureckiej. Pani Jolanta choć robi zdjęcia amatorsko, ma rzadki dar wychwytywania piękna trwającego zaledwie chwilę. Swoje prace pokazuje na Facebooku oraz w grupie Magia Podlasia
- zdjęcia wnętrza i otoczenia cerkwi udostępnił pan Józef Gudel. Pan Józef amatorsko fotografuje Podlasie i Białystok a zdjęcia, nierzadko z cennym komentarzem publikuje w grupie Magia Podlasia oraz na swojej stronie Białystok Welcome.
Dziękuję!
A propos pomnika, jest to pomnik postawiony w holdzie prawoslawnych zamordowanych przez polskie podziemie w czasie i tuz po drogiej wojnie swiatowej.
Moim zdaniem najpiękniejsza architektonicznie białostocka cerkiew. Pamiętam, że parę lat temu (chyba w 2012 roku) oprowadzaliśmy chętnych po jej wnętrzu w ramach „Lata z zabytkami”. Szkoda tylko, że nie urzeczywistniła się perspektywa oglądania Białegostoku z dzwonnicy. A zdjęcia, które zaprezentowałaś rzeczywiście robią wrażenie.
Dzięki Daniel w imieniu fotografów…ta cerkiew zdecydowanie wygrywa w kwestii architektury, może warto znowu wciągnąć ją na listę „Lata z zabytkami”?
Ciekawy tekst. ładne zdjęcia. A skąd to wzięło się: „Ostatecznie po piątej odmowie (maj 1980), nowy wówczas biskup białostocko-gdański – Sawa zażądał od władz wyznaczenia miejsca na nową cerkiew. W przeciwnym razie miałby się upomnieć o działkę po rozebranym w międzywojniu Soborze Zmartwychwstania.”?
Żródło jest podane pod tekstem, nie wzięło się z Wikipedii 🙂
Już wiem. Z „wikipedii” 🙂
Dp Pana Daniela: ” jest to pomnik postawiony w holdzie prawoslawnych zamordowanych przez polskie podziemie w czasie i tuz po drogiej wojnie swiatowej”. Czy na pewno?
nie jestem prawosławnym Talibem ale i tak robi ta cerkiew wrażenie…